«Психологиялық денсаулық орталығы» ШЖҚ КМК психологы Ирина Якимова Social Media редакциясына балалар-ата-аналар қарым-қатынасының тақырыбы адамның тағдырына қалай әсер ететіні туралы айтып берді. Ирина Ивановна отбасында жинаған тәжірибемізді әрбіреуіміздің болашақта қолданатынымызға сенімді. Психолог балалар мен ата-аналар арасында сындарлы қарым-қатынас орнату бойынша нақты кеңестер берді.
Психолог Ирина Ивановна балалар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас тақырыбы барлық уақытта өзекті болып табылатынын атап өтті. Адам өз отбасында алатын тәжірибені алдағы өмірде қолданады.
“Дәл осы отбасында біз қарым-қатынас жасаудың, өзара іс-қимылдың, қолдаудың, белгілі бір жағдайларды шешудің және т.б. алғашқы тәжірибесін аламыз. Мұның бәрі болашақта бізге қолайлы, немесе керісінше, қандай да бір жолмен шектеп, белгілі бір проблемалар туғызады. Мен психолог ретінде әрқайсымыз үшін отбасы – бұл бірінші психотерапиялық топ деген тұжырымдаманы ұстанамын. Онда біз өз ата-анамыздан немесе қандай да бір тәжірибеден жарақат аламыз. Сондай-ақ, бізге не болып жатқанын түсіну, қайда және кіммен, кім бізді қолдай алады, қайда көмек сұрап келуге болады”, – деп сендіреді Ирина Якимова.
Ирина Ивановнаның айтуынша, оның барлық психологиялық кеңестері дәл осы балалар-ата-аналар қарым-қатынасын талдаудан басталады. Біз қаласақ та, қаламасақ та, ата-анадан алған тәжірибені өзімізге сынап көреміз. Бұл жерде белгілі бір аллегорияға жүгініп, өзіңіздің аналарыңыз бен әкелеріңізді төрт сипатта көрсетуге болады. Олар біз үшін ата-ана ғана емес, сондай-ақ жеке тұлға, ер мен әйел, күйеу мен әйел бейнесі ретінде.
“Консультацияларда әйелдер ешқашан аналарына ұқсамайтынын жиі айтады. Бірақ көбінесе олар үшін басқа үлгі жоқ, себебі қарым-қатынас барысында, біз талдай бастағанда, әйел көп жағдайда өзін оның анасы сияқты ұстайды. Өз балаларымен бірге тұрақты ересек болу үшін осы мәселелердің бәрін түсініп, пысықтау қажет”, – дейді Ирина Ивановна.
Психолог атап өткендей, әрбір адам үшін отбасы бірінші кезекте ресурс болуы тиіс. Мұнда Ирина Ивановна балалардың девианттық және суицидтік мінез-құлық мәселелерімен айналысатын маман ретінде балалардың суицид әрекеттерінің үлкен пайызы отбасындағы жанжалдар негізінде орын алатынына назар аударады.
“Жанжалдар ата-аналар ересек адамның позициясына шыға алмай, бала деңгейіне дейін түсетін кезде орын алады. Ал екі бала түсінікті себептермен мәселені шеше алмайды. Бұл жағдайдың бұзылуына және шиеленісуіне әкеледі. Естеріңізге сала кетейік, қазіргі заманғы балалар өте икемді және эмоционалды. Кейде олар өзіне-өзі қол жұмсауды белгілі бір жағдайды шешудің қандай да бір тәсілі ретінде қабылдайды. Бұл мәселеде өте мұқият және ұқыпты болу керек”, – деп қорытындылады Ирина Якимова.
Көбінесе ата-аналар Ирина Ивановнаның кеңесіне келіп, балаларын жөндеуді сұрайды. Алайда маман аналар мен әкелерге түзетуді өздерінен бастауға кеңес береді. Өйткені, балалардың ата-аналарындағы проблемаларды айнаға түсіруі бұрыннан белгілі.
“Соңғы кездесулердің бірінде ата-аналар өз баласына көп наразылық білдірді. Олар ұзақ уақыт бойы оның мінез-құлқын және оның әрекеттерінде өздерін мазалайтын нәрселерді сипаттап берді. Барлық ата-аналарға, жағдайға қарамастан, мен бірден бір нәрсені ескертемін – мен әрдайым баланың жағында боламын. Үлкен баламмен қарым-қатынас орнатуға кеңестер, психологиялық ойындар арқылы барғанымда, бұл жерде өзімнің аналық тәжірибемді білдіретін шығар. Маған не болып жатқанын, неге осылай жауап беретінімді түсінуім керек еді. Сонда неге мен бала жағында тұрмын? Бәрі қарапайым: ол кішкентай, ал біз үлкен. Бізге ата-ана құзыреттілігін үйрену, өз эмоцияларымызды ұстай білу, бала көрсетіп отырған эмоцияларға төзе білу қажет. Қалай болғанда да ол бізді осы мінез-құлық арқылы оқытады, не істемейтінімізді, не оған қатысты не істейтінімізді көрсетеді”, – дейді Ирина Якимова.
Ирина Ивановна балалардың ата-аналары қалағандықтан дүниеге келгеніне назар аударады. Олар аналары мен әкелеріне қандай да бір қолайсыздықтар туғызу, оларға агрессия жасау мақсатымен келген жоқ.
“Балалар бізге отбасын жалғастыру үшін келді. Біз үшін олардың қандай да бір нәтижелерге қол жеткізгені маңызды. Бұл жерде көп нәрсе біздің олармен өзара іс-қимылымызға, олардың мінез-құлқына біздің реакциямызға байланысты”, – деп атап өтті маман.
Ирина Ивановна балалардың қалаусыз және қалаулы мінез-құлқы туралы егжей-тегжейлі айтып берді. Бұған дейін психолог өзінің өмірлік бақылауларының бірін мысалға келтірді:
“Көп жағдайда айқайлап, наразылық білдірген бала анағұрлым табысты болады, өйткені ол осылайша өз көзқарасын қорғайды. Өмірде ол өзіне жауапкершілік алып, өз жоспарларын іске асыра алады. Бағынатын бала дербестігінен айырылған. Оны біреу алып жүруі әбден мүмкін. Әдетте ата-аналардың екі жолы бар: не олар осы айғақтарға және наразылықтарға төтеп беріп, сындарлы қарым-қатынас орнатады, не болмаса тапсыра береді, ал балалар өздерінің қалаусыз мінез-құлқын таза манипуляция ретінде қолданады”, – деп сендіреді психолог.
Ирина Якимованың айтуынша, психологияда балалардың жағымсыз мінез-құлқының төрт себебі сипатталған, оларды біз тәрбиелеу процесінің мәнін толық түсінбей-ақ бекіте аламыз. Олардың арасында – сәтсіздіктен аулақ болу, назар аудару, билік пен кек алу. Әр түрлі балалардың жасаған бір әрекеті әр түрлі уәждердің көрінісі болуы мүмкін. Егер біз проблемалық мінез-құлықтың себебін анықтай алатын болсақ, онда біздің реакцияларымыздың қайсысы баланың бұл мінез-құлқымен күресуге мүмкіндік береді деп сендіреді Ирина Ивановна.
“Баланың мінез-құлқының себебін анықтау үшін “салқын” бас маңызды. Не болып жатқанын түсіну үшін баланың мінез-құлқына әртүрлі әрекет ету керек. Тітіркену мен басқа да жағымсыз эмоциялар неғұрлым аз болса, жағдайды соғұрлым тезірек шешуге болады. Баламен қарым-қатынасыңызда бәрі маңызды: баланың әрекетіне жауап ретінде не істейсіз, бұл ретте не айтасыз, ең бастысы – қалай, қандай эмоциялармен сіздің реакцияңызды сүйемелдейсіз”, – деді психолог.
Ирина Якимова жанжалдан кейін баладан кешірім сұрай білу өте маңызды екенін атап өтті. Жоқ, бұл оларға біздің әлсіздігіміз үшін қабылданбайды, тек біз, ата-аналар да адам екенімізді түсінуге көмектеседі. Бұл әлемде ешкім де мінсіз бола алмайды.
“Біздің агрессивті және конструктивті емес мінез-құлқымыз әлемнің жетілмегендігін көрсетеді. Осылайша, бала осыған ұқсас жағдайларда одан әрі өзін осылай ұстайтынына дайындалады. Әрқашан сұраймын: балаға айқайлаған сәтте, бұл не туралы? Бұл сізді оның мінез-құлқына не ашуландыратыны туралы ма? Әлде ішіңізде өзіңіздің өз балаңызды бағалай алмайтын жаман анасыз деген сезім бар ма? Бұл екі түрлі стратегия”, – дейді Ирина Ивановна.
Психолог: жанжалдар мен жанжалдар кезінде бала ауырсыну мен реніш арқылы маңызды нәрселерді айтады. Біз, ересектер, осы айқайлардан оған қандай көмек қажет екенін естігіміз керек. «Мен саған қалай көмектесе аламын?» – бұл өте маңызды сұрақ, оны біз өз балаларымызға мүмкіндігінше жиі қоюымыз керек. «Сенімен Болашақ» қоғамдық бірлестігінің облыстық филиалының психологы болған Ирина Якимова ата-ана болу тақырыбын жиі көтереді, бұл аналар мен әкелерге балаларымен сындарлы қарым-қатынас орнатуға көмектеседі.
Ирина Ивановна бір күні баланың мінез-құлқы мен отбасы ішіндегі ережелер туралы маңызды бір нәрсені естігенін еске алды.
“Егер бала жарамсыз іс жасаған болса, біз оны бірден жазалауға тиіспіз. Біз неге бұлай істеуге болмайтынын, ережелер бар екенін шыдамдылықпен түсіндіреміз және белгілі бір жағдайларда дәл осылай істеу керек. Келесі жолы ол осындай кінәсіздікке жол берсе, біз де оны жазаламаймыз. Тағы да ережелерді еске саламыз, осылайша өткен әңгімені бекітеміз. Ал үшінші рет санкцияларды қосуға болады. Егер біз балаға бірдеңе айтсақ, осы санкциялар аясында оны шектеп қойсақ, біз басталған жұмысты соңына дейін жеткізуіміз керек. Өйткені, аяқталмаған және үйлесімсіздік балаға ата-анасының айқайлап, тынышталатынын және оған ештеңе болмайтынын сезінеді”, – деп бөлісті психолог.
Ирина Якимованың айтуынша, әр баланың өз мінезі мен темпераменті бар екенін де ескеру қажет. Оның айқайлауға және өз пікірін айтуға толық құқығы бар екенін мойындаңыз.
“Қақтығыстан кейін баланы құшақтап, оны сүйетініңді айтуға болады. Не болмаса 10 минуттан кейін кездесіп, бәрі туралы тыныш сөйлесуді ұсынамыз. Егер бала ренжіп, өз бөлмесіне кетіп қалса, оған барып, ол сенің өміріңдегі маңызды адам екенін айту керек. Дегенмен, қалыптасқан жағдайды анықтауды ұсынамыз. Бұл жерде өз қателігіңді мойындау туралы сөз болып отыр, бұл өте маңызды”, – деп атап өтті Ирина Ивановна.
Ирина Якимова жақында интернетте анасының өз баласына жазған хатымен кездескенін мойындады.
“Біздің балаларымыздың тамыры болуы тиіс. Олардың өмірінде не болып жатқанына қарамастан, әрдайым үйге келе алатынын түсінуі маңызды. Бұл жерде олар ешқандай айыптаусыз және нотациясыз көмек пен қолдау алады. Ал одан кейін өз жағдайын қалай шешуді өздері шешеді. Шын мәнінде, ата-аналардың баласына не болып жатқаны үшін жауапкершілігі өте маңызды. Ол біздің балаларымызға бізден жоғары көтерілуге мүмкіндік беретін қанаттарды береді”, – дейді Ирина Ивановна.
